Коллекция музея: Коллекция живописи графики и скульптуры

     “Таатта” түмэлин ойуулуур-дьүһүннүүр искусствотатын хомуйуутун дириҥ ис хоһоонноох  үлэтинэн Саха норуодунай худуоһунньуга Васильев Эдуард Иосифович “Аал луук мас”  үлэтэ буолар. Олоҥхоҕо сурулларын курдук:

…Маннык бэйэлээх
Мааны дойду 
Килбиэннээх таалатын
Килэйэр киинигэр,
Дьогдьойор саалын
Чонойор кэтэҕэр,
Үөмэр өрөһөтүн
Үрдүк ньууругар
Аҕыс салаалаах
Аар-луук мас 
Үүнэн тахсан
Үрдүү сатаабыт эбит…
Аҕыс салаатын
Алын өттүгэр аҕыс быластаах кур саҕа
Аан-бичик уйа баар эбит. 
Ситэ сатаабыт
Сиибиктэлээх эбит,
Лаамыга тиийбит
Лабыкталаах эбит,
Тойон айах саҕа 
Нэлэмэн көмүс 
Сэбирдэхтээх эбит… 
Үөһээ өттүттэн
Үрүҥ илгэ таммалаабыт,
Алын өттүттэн 
Араҕас илгэ аллан тахсан,
Тула өттүгэр тула
Тураҥ буор кырсыгар
Тоҕус үүт көлүйэ
Торолуйан үөскээбит эбит.. 

       Худуоһунньук үрдүк маҥан халлааҥҥа өрө дабайан үүммүт баараҕай киил мас көмүс туорахтарыгар саха омук төрүттэриттэн саҕалаан олоҥхоһут М.Н.Андросованы,  сахаттан бастакы профессиональнай бырааһы П.Н.Сокольниковы, Саха АССР тэрийбит Былатыан Ойуунускайы, Максим Аммосовы, Исидор Бараховы, В.В.Никифоровы, саха классик суруйааччыларын А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөйү, А.И.Софронов-Алампаны, Н.Д.Неустроевы, СӨ бастакы Президенын Михаил Ефимович Николаевы  үйэтиппитэ.

                    Айсен Дойду
Дойдуунускай
Сипсир-ипсир салгыннаах,
Сыламныырдыыр сыһыылаах,
Тохтор кумах мырааннаах
Дойдуунускай барахсан!

Көрдүгэнниир көҥүстээх,
Хапчаҕайдыыр хайалаах,
Соҕуруулуур суоллардаах
Дойдуунускай барахсан!

Ыраас, дьэҥкир уулардаах,
Будьур хойуу оттордоох,
Бултуур-алтыыр тыалардаах
Дойдуунускай барахсан!

Уһун сиэллээх тохтообут,
Туора муостаах таптаабыт,
Ахтылҕаннаах дойдубут
Дойдуунускай барахсан!

Ыраах-чугас доҕордоох,
Биллэр-көстөр дьоннордоох,
Соргу дьоллоох олохтоох 
Дойдуунускай барахсан!

Сандал санаам үрдүгэ,
Күнүм-дьылым туруга,
Кутум-сүрүм кустуга
Дойдуунускай барахсан!

Былыргыттан ылламмыт,
Өбүгэттэн алҕаммыт,
Айыылартан анаммыт
Орто дойду кэрэтэ
Дойдуунускай барахсан!
Дойдуунускай барахсан!


        Киһи эрэ хараҕынан хайҕаан  хартыынаҕа түһэриэх кэрэ айылҕалаах Дойдуунускай сирэ Суорун Омоллоон тэрийбит Суотту түмэлиттэн чугас баар. Бу ытык сиргэ кини кэргэнэ Мария Иннокентьевна Кычкина төрөөбүтэ. Бу ытык сир аатынан Дмитрий Кононович уола, суруйааччы,	Россия бочуоттаах кинематографиһа, драматург, поэт, кыраайы үөрэтээччи Айисиэн Дмитриевич Сивцев-Айсен Дойду псевдоним ылыммыта. 
     Маны таһынан Дойду Бахсытыттан  норуодунай артыыстар В.В.Местников, А.П.Петров,  САССР үтүөлээх артыыстара Я.П.Кычкин, П.М.Решетников, сахалартан бастакы авиатор К.И.Свинобоев, учуонай-педагог С.Ф.Попов о.д.а. төрүттээхтэр. 
     Киһи дууһалыын, эттиин-хаанныын сынньанар айылҕа маанылаан анаабыт сиригэр айар-тутар талааннаахтар Суорун Омоллоон тула мустубуттара. Манна 1955 сыллаахха     Дмитрий Кононович айар дьиэтин,  1968 сыллаахха суруйааччы Юрий Шамшурин сайыҥҥы дьиэтин туппута.  Сайынын суруйааччылар, худуоһунньуктар, өрөспүүбүлүкэ ыалдьыттара таптаан сылдьар түөлбэлэрэ буолбута. Дойдуунускай туһунан хоһооннор холбоспуттара, хартыналар суруллубуттара. Кэлин 1999 сыллаахха артыыс В.В.Местников музей-уһаайбата аһыллыбыта. 
      Билигин даҕаны  Дойдуунускайга сайынын  айан суол тиргиллэн олорор. Манна  саҥа мастерскай туттан худуоһунньук Эдуард Иосифович Васильев саҥаттан саҥа хартыыналары айан тиһигин быспакка үлэлиир. 
       

     Лингвист, этнограф, фольклорист, ССРС наукаларын Академиятын бочуоттаах чилиэнэ Эдуард Карлович Пекарскай  1881-1899 сыллаахха I  Игидэй нэһилиэгэр сыылкаҕа олорбута.  Аан бастаан кэлэн баран  “Чараҥҥа” Григорий Васильев диэн дьадаҥы киһи балаҕаныгар олохтоммута. Ол эрэн Эдуард Карлович көрдөһүүтүнэн, Дьиэрэҥнээххэ дьоҥҥо-сэргэҕэ чугаһаан көһөн кэлбитэ. 

      Биллиилээх кыраайы үөрэтээччи,  СӨ култуураҕа үтүөлээх үлэһитэ, ССРС култуураҕа туйгуна, Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо  Егор Дмитриевич Андросов “Э.К.Пекарскай туһунан аҕыйах тыл” ыстатыйатыгар бэлиэтииринэн: “1883 с. сааһыары сайын Э.К.Пекарскайдааҕы, элбэх политсыылынайы Дьокуускайга этабынан аҕалыыларыгар, оччолорго бүтүн 32 нэһилиэктээх Боотуруускай улууһугар кулубалыы олорбут Иван Васильевич Оросин түбэһэ түһэн, көскө кэлээччилэри тыырсан ылан, олохсутууга, оруобуна Э.К.Пекарскайы таба көрөн: «Хор эрэ, бу уол хараҕа-сирэйэ сүрдээх сытыы уонна олохтоох, онон өскөтүн үөрэхтээх буоллаҕына мин илдьэ тахсаммын дойдубар оболору үөрэттэриэм уонна онно таарыйа суруксут оностуом» диэн көнүллэтэн, биһиги дойдубутугар Тааттаҕа Игидэйгэ илдьэ тахсыбыта үһү. Кэлин Чкалов холкуос сирэ буола сылдьыбыт Чараҥ диэн алааска 16 саастаах Суддуй кыыһа Кыракый Аана диэн кыыһы эстэрээпэ (дьиэһит) биэрэн олорпуттар. Оттон Пекарскай кэлин 9 сыл устата сокуоннайа суох дьаһыыкка ойох оҥостон, бастаан Сусанна диэн кыыһы, иккис сылыгар Ньукулай диэн уолу төрөтөлүүр. Ити 1894-1895 сс. Э. К. Пекарскай бу сыылкаҕа ананан кэлбит сиригэр, аан бастаан кэлиэҕиттэн саха тылын үөрэтиигэ күүскэ туруммут. Инньэ гынан, кинини саха тылыгар бастакынан саҕалаан үөрэппит дьонунан Оччокуун Өндөрөй уонна Лоһoox Кириһээн диэн дьон эбиттэрэ үһү. Онуоха Эдуард Карлович бэйэтэ даҕаны тылы үөрэтэ охсуон баҕата уонна онуоха эбии айылҕаттан бириһиннэрбит уһулуччу дьоҕурдаах буолан, икки-үс сыл иһигэр сахалыы ыраастык иҥнибэккэ кэпсэтэр буолбута үһү диэн кэпсииллэрэ. Дьэ инньэ гынан, кини аан бастакынан саха олоҥхото, уус-уран тыл саамай сүөгэйэ, сүмэтэ эрэ буолбакка наһаа үрдүк таһымнаах поэтическай, мифологическай уонна философскай ис хоһоонноох сүдү күүстээх айымньы буоларын өйдүү охсон, оччотооҕуга Таатта сирин тус- туспа нэһилиэктэригэр бытанан олорор аҕыйах ахсааннаах саха үөрэхтээхтэрин кытта бэрт кылгас кэм иһигэр билэ, билситэлии охсон, бэйэтигэр бэрт таһаарыылаахтык көмөлөһүннэрэн, хас эмэ олоҥхону, үһүйээни, номоҕу, саха былыргытын суруттаран хомуттарыынан утумнаахтык дьарыктанан барар”.

    Манна олорон кини саха тылын тылдьытын оҥоруутугар Ытык Күөллээҕи таҥара дьиэтин үлэһитэ протоиерей Димитриан Дмитриевич Попов киниэхэ тирэх буолбута.  Димитриан   Попов  2479 сахалыы тылы быһаарыылаах суруйан биэрбитэ биллэр. Тылдьыт 1929 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыытыгар  Пекарскай махталын бэлиэтин: “Словарь якутского языка при ближайшем участии покойных прот. Д.Д.Попова и В.М.Ионова” диэн   сурукка тиспитэ. 

       Бу саха дьонугар дириҥ историческай суолталаах балаҕаны 1977-1978 сылларга Суорун Омоллоон тэрийбит Чөркөөхтөөҕү политссылкатын түмэлигрэ “Тааттыныскай” сопхуоз туруу үлэһит дьоно көһөрөн, дьон-сэргэ көрүүтүгэр  үйэтиппиттэрэ. 

       1985 сыллаахха Дмитрий  Кононович худуоһунньук Э.И.Васильевка  хуолустаҕа үйэтитэн уруһуйдаппыта. 

“…Көмүс үктэллээх, симилиэс сиксиктээх,алтан ардайдаах турар хайаларынан дьүөкэттэнэн,күөх лиэнтэни сыыйа тарпыт курдук,көҕөрөн көстөр мыраанынан сэлэлэнэн,тоҥ көмүһү уулларан куппуттуу,үллэр үс үөһэ үрүҥ күнү утары көрдөххө,үрүлүйэ тохтон, көҥүлүнэн сүүрүгүнэн түһэр эбээт Өлүөнэ өрүһүм!
Уу – быйаҥ уолбат улуу тымыра, мөлүйүөнтэн мөлүйүөн тыынар тыыннааҕы утаҕын ханнара,өлбөт мэҥэ умун кэриэтэ тыын уга,уһаты түһэн сытаахтыыр. Кэтит кэскил киэҥ,уһун кэһиитэ буолан, тылбыйар кынаттаах төбөтүн-төрдүн көтөн булбат, уоттаах харахтаах уҥуоргу өттүн кыайан көрбөт, көҥүл, уйгу олох туоната буолан, килбэйэ устаахтыыр ини кини бэйэлээх!”.

Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон 1926 сыллаахха “Т.Уо” о.э.

Тыа Уола диэн илии баттаммыт бастакы айымньытыттан быһа тардан.

       “…Күнүс 13 чаас 15 мүнүүтэ. Диктордар үрдүк сололоох күндү ыалдьыттар иһэллэрин туһунан үрдүк өрө көтөҕүллүүнэн иһитиннэрэллэр. Параднай аанынан Президеннэр арыалдьыттарыныын киин трибуна диэки бараллар. Стадион олорор сирэ суох өттүгэр турбут дьон саба сырсан киирэллэр уонна күндү ыалдьыттары кытта илии тутуһаллар.

Борис Ельцин бэйэтин этиитигэр икки сыллааҕыта Саха сиригэр кыһын кэлэ сылдьыбытын, республика сайдарын, производство үүнэрин, сахалар үчүгэйдик олороллорун бэлиэтээтэ. Саха сиригэр национальнай иирсии суоҕун, нууччалар, сахалар, атын да омуктар хардарыта ытыктаһан, доҕордуу олороллорун, нуучча норуота сахалар культураларыгар элбэҕи биэрбитин, М.Е.Николаевы кытта доҕордоһорун туһунан эттэ, эҕэрдэлээтэ, көмөлөһөргө эрэннэрдэ. Ааспыт референдумҥа Саха республиката Президент иһин атын республикалардааҕар элбэх куолаһы биэрбитин аҕынна уонна саха норуотугар махтанан уҥа илиитинэн сүрэҕин туттан нөрүйэн турда.

Саха республикатын Президенэ М.Е.Николаев бэйэтин этиитигэр мустубут биир дойдулаахтарын, ыраахтан, чугастан кэлбит ыалдьыттары Саха национальнай бырааһынньыгын ыһыах күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Борис Николаевиһы ис сүрэҕиттэн эҕэрдэлээн туран, урут тымныы саамай өрөгөйдөөн турдаҕына кэлэ сылдьыбытын, билигин саамай итии сатыылаан турдаҕына кэлбитин аҕынна. Саха сувереннай государствота Россияны кытта бииргэ буолуо, эйэлээхтик уонна сүбэнэн олоруоҕа диэн эрэннэрдэ.

Таатта оройуонун дьаһалтатын баһылыга Г.М.Артемьев Борис Николаевичка Тааттаҕа кэлэ сылдьыбыт бэлиэтин сувенир туттарылларын туһунан иһитиннэрэр. Саха сонун, бэргэһэтин, курдаах быһаҕы дохсун ытыс таһыныытын ортотугар кэтэрдэллэр. Түһүлгэҕэ оһуохай саҕаланар. Сахалыы таҥастаах Б.Н.Ельцин оһуокайга кыттар. Баран иһэн паарка параднай аанын таһыгар Президеннэр мас олортулар. Итинтэн үйэлэргэ өлбөт-сүппэт өйдөбүл хаалла»,- диэн “Таатта” хаһыат бастакы балаһатыгар Дмитрий Павлов “Умнуллубат улуу ыһыах” ыстатыйата саҕаланар.    

       Ити курдук өрө күүрүүлээхтик саҕаламмыт үс күннээх өрөгөйдөөх  улуу суруйааччы, государственнай уонна общественнай деятель Платон Алексеевич Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сыллаах ыһыаҕа бэлиэтэммитэ. Суруйааччы төрүт дойдутугар ытык Тааттаҕа бэс ыйын 18-20 күннэригэр  дойду Президенэ Борис Николаевич Ельцин ыалдьыттаабыта. Ельцин Б.Н. кэлэ сылдьыбыт туоһутунан Герой Федор Охлоков аатынан сынньалаҥ уонна култуура пааркатыгар икки сэргэ туруорруллубута.