РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, САССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала Петр Васильевич Афанасьев

Норуодунай суруйааччы Амма Аччыгыйын кыратыгар хайаан да ааттаах киhи тахсар уола диэн хайҕаан Чөркөөххө үөрэттэрбит «Ленин» орденнаах Саха АССР үтүөлээх учуутала Афанасьев Петр Васильевич быйыл төрөөбүтэ 130 сылын туолар.

 

              Петр Васильевич Афанасьев 1893 сыллаахха уруккута Боотурускай улууһугар, кэнники Таатта оройуонугар Аллараа Амма нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Баһылай оҕонньор орто уҥуохтаах, бэрт убаҕас бытыктаах, түргэн соҕус саҥалаах, олус сымнаҕас киһи,булчутунан аатырара. Ийэтэ Настаа эмээхсин бытааннык доллооттоон саҥарар, дьулааннаахтык көстөр, толуу көрүҥнээх. Петр соҕотох уол буолан көҥүллүк иитиллибитэ. Ис-иһиттэн көрсүө, кэрэ дууһалаах, ииссэри-баассары билбэт оҕо этэ.

            Петр Васильевич 1906 сыллаахха Чычымах начальнай оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ уонна 1910 сыллаахха бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн Дьокуускай куоракка 4 кылаастаах училищены 1914 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити сыл Саха сиригэр аан бастаан учууталлары иитэн таһаарар учуутал семинариета аһыллыбыта. Петр Васильевич онно үөрэнэн киирбитэ. Нуучча тылын дириҥник үөрэтэн баһылыырга уһулуччу дьулуурун уурбута. 1917 сыллаахха семинариены ситиһиилээхтик бүтэрбитэ уонна семинариетааҕы образцовай оскуолаҕа учууталынан анаммыта. Итиннэ биир сыл үлэлээн баран, көрдөһөн туран, Тааттатыгар тахсан Чөркөөх сэттэ кылаастаах оскуолатыгар учууталлаабыта. 1921с. Чычымахха учууталлыы олордоҕуна, Чычымахха ордууламмыт бандьыыттар илин күрээбиттэрэ, оскуола сорох учууталлара эмиэ күрээбиттэрэ. Кинилэр Петр Васильевиһы бэйэлэрин кытта илдьэ бараары хаайа сатаабыттарын буолуммакка, кэргэнинээн “Саһыл”  диэн сиргэ саһан олорбуттара. Бандьыыттар барбыттарын кэннэ Чөркөөххө тахсан кыһыл этэрээти кытта Дьокуускай куоракка киирсибитэ. Куоракка норуот үөрэҕин Саха  күбүөрүнэтээҕи аппаратыгар, киэһээҥи оскуолаҕа учууталынан үлэлээбитэ. 1922 сыл сааһыары сайын Таатта улууһугар советскай былаас чөлүгэр түспүтэ. Петр Васильевич Саха АССР ис дьыалатын комиссариатын боломуочунайынан ананан тахсан, саҥа былаас органнарын тэрийсиигэ үлэлээбитэ. Бандьыыттар тобохторо Охотскайга күрэнэн эрэр түүлээхтэрин тутан Дьокуускайга киллэриигэ быһаччы кыттыспыта. Сэриинэн сибээстээн сабылла сылдьыбыт оскуолалар аһыллыыларыгар Афанасьев П.В. үөрэх комиссарын аатыгар туруорсан,  бандьыыттарынан алдьатыллыбыт оскуолалар баҕаларын чөлүгэр түһэриигэ элбэх көмөнү оҥорбута. Бэйэтэ Чөркөөх оскуолатыгар учууталлыы сылдьыбыта. 1922 сылтан 1957 сылга диэри биир да сыл тохтообокко туох баар күүһүн, өйүн-санаатын, олоҕун барытын эдэр көлүөнэни иитии-үөрэтии дьыалатыгар анаабыта. Чычымах, Баайаҕа, Игидэй, Ытык Күөл, Чөркөөх оскуолаларыгар учууталынан, Чурапчытааҕы педучилищеҕа, Дьокуускай уокурук, Бүлүү, Таатта улуустарын үөрэҕин инспекторынан үлэлээбитэ.

                 Петр Васильевич үрдүк квалификациялаах нуучча тылын уонна литературатын учуутала буоларга олус дьулуһара. Ол иһин 1939 сыл Дьокуускайдааҕы учительскай институтун кэтэхтэн үөрэнэн, 1942 сыллаахха бүтэрэн ситэтэ суох орто оскуолаҕа нуучча тылын уонна литературатын учууталын үрдүк аатын ылбыта. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар ыарахан үлэни толоро-толоро Саха государственнай педагогическай институтугар салгыы үөрэммитэ уонна 1945с. тохсунньу 7 күнүгэр таптыыр идэтигэр  үрдүк квалификациялаах специалист дипломун илиитигэр туппута. Петр Васильевич – улуу нуучча тылын уонна литературатын бөдөҥ тарҕатааччыта. Кинини биһиги улуу партиябыт, правительствобыт үрдүктүк сыаналыыра мантан көстөр. 1944,1947 уонна 1957с. Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Бочуотунай грамотатынан, 1946сыллаахха 1941-45сс. Аҕа дойду улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин медалынан, 1945с. Саха АССР оскуолаларыгар үтүөлээх учууталын бочуоттаах аата иҥэриллибитэ. Онтон 1952с. ССРС Верховнай Советын Президиумун ыйааҕынан Ленин орденынан наҕараадаламмыта.  1953с. үлэһиттэр депутаттарын оройуоннааҕы Советын депутатынан быыбарданан үлэлээбитэ.

 

 

«Таатта» түмэлин архыыбыттан

 

Литературнай-тылбаастыыр  хамыыһыйа.1925с.

Бастакы кэккэҕэ (хаҥастан уҥа): П.И.Оросин, В.Д.Давыдова, П.А.Слепцов, иккис кэккэҕэ: А.И.Софронов-Алампа, М.П.Слепцов – Отоороп, Н.Е.Афанасьев, А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй, А.Ф.Бояров,  үһүс кэккэҕэ: А.Я.Игнатьев, Н.Н.Павлов-Тыаһыт.

      1924с. ыам ыйыгар Наркомпросздрав иһинэн тэриллибит литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйаҕа (ЛТХ) А.Е.Кулаковскайы, Күндэни, А.Бояровы, С.Новгородовы, Н.Афанасьевы,В.Давыдованы, М.Шадрины о.д.а. сэргэ чилиэнинэн талыллар.  Алексей Федотов Бояров бэрэссэдээтэллээх хамыыһыйа суруйааччылар А.Е.Кулаковскай, А.И.Софронов, Н.Д.Неустроев, П.А.Ойуунускай, К.А.Сокольников, В.Д.Давыдова илиинэн суруллубут айымньыларын сыаналаабыт. 

      ЛТХ 1920-ис сс. ыытыллыбыт сахатытыы политикатын олоххо киллэриигэ көмөлөспүт,ол курдук, олус элбэх кинигэни, докумуоннары, дьыала-куолу кумааҕытын, терминнэри тылбаастаабыттар,бэчээттэтэн таһаарбыттар. Ол иһигэр уус-уран тылбаастары эмиэ көрбүттэр.

      Ону таһынан,литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйа аан бастакы сахалыы уус-уран кинигэлэр бэчээттэнэн тахсыыларыгар улахан сыратын биэрбитэ. Ол курдук бу хамыыһыйа 1924-25 сс. ЛТХ чилиэнэ А.Е.Кулаковскай “Ырыа-хоһоон” бастакы кинигэтин икки туомунан көрөн-истэн таһаарбыта. А.Бояров салалталаах, Н.Е.Афанасьев, П.А.Слепцов, А.И.Софронов, В.Д.Давыдова чилиэннээх, М.П.Слепцов сэкирэтээрдээх хамыыһыйа 1925 сыл тохсунньу 23 күнүгэр бу кинигэ 2-с туомун кэннигэр суруйааччы айар үлэтин суолтатын туһунан дириҥ ис хоһоонноох сыанабыл сурук биэрбитэ. Өссө А.И. Софронов «Дьадаҥы Дьаакып» драматын көрөн-истэн бэчээттэппитэ. Ити үгүс элбэх суруйан эрэр автордар айымньыларын көрбүтэ, бэчээккэ тахсар айымньыларга рецензия биэрбитэ. ЛТХ үлэтин биир суолталаах хайысхатынан бастакы үөрэх кинигэлэрин оҥорон таһаарыы буолбута.  Хамыыһыйа чилиэннэриттэн үөрэх кинигэлэрин оҥорууга Афанасьев, П.А. Слепцов, В.Д. Давыдова, П.И.Оросин үлэлээбиттэрэ. Үөрэх кинигэлэригэр киирбит айымньылары үксүн кэриэтэ автордаан суруйбуттара. Онон, 1920-30сс.үөрэммит ыччат оскуолаҕа кинилэр учебниктарынан, хрестоматияларынан  дьарыктаммыттара.

          Архыыпка 1924 балаҕан ыйын 1, 8 күннэригэр буолбут Софронов кыттыылаах мунньахтар боротокуоллара баар. Кэнники мунньахха саҥа киирэр пьесалары рецензиялыыр коллегия тэрийэргэ сүбэлэспиттэр,  састаабыгар А.И.Софроновы, А.Е.Кулаковскайы,М.П.Слепцовы киллэрбиттэр.
         Научнай Киин архыыбыгар ЛТХ редакциялыыр коллегиятын 1925 с. кулун тутар 18 күнүнээҕи мунньаҕын 2-с №-дээх боротокуола баар. Онно А.И. Софронов бэрэссэдээтэллээх, А.Я. Игнатьев, быһаарыылаах куоластаах Н.Е. Афанасьев, сүбэлэһэр куоластаах Р.Ф. Кулаковскай састааптаах коллегия Алампа «Уйбааныс» диэн пьесатын истибиттэрин, сценаҕа туруорарга көҥүллээбиттэрин туһунан суруллубут.
          1925 сыл муус устар 28 күнүгэр буолбут мунньахха хамыыһыйа бэйэтин үлэтин тохтоппут.
    
      Семенова В.Г.Алампа: личность норуот историятыгар суолатата/В.Г.Семенова.-Дьокуускай:Ситим-Медиа,2011.-207-208сс.

Уникальная фотография Ойунского П.А

Саха Автономията тірµттэммитэ 95 сылыгар

«Таатта» литературнай-художественнай тµмэл хаартыска коллекциятыттан биир саамай сэдэх уонна толору информациялаах хаартыскатынан буолар Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон кичэйэн-харайан илдьэ сылдьыбыт бэлэ±э.

1922 сыл бэс ыйын 12 кµнµгэр Саха Автономиятын норуодунай комиссардара Былатыан Ойуунускайы кытта тµспµттэр. Хаартыска кэннигэр кµіх чэрниилэнэн кимнээх олороллоро ырылаччы суруллубут уонна аллараа іттµгэр «Ойуунускай» диэн илии баттааммыт:

1.Афанасьев, Николай Егорович, зам. нар.ком просвещения,2 Стефанюк, Александр Дм – нар. комиссар юстиции, 3 Киренский, Петр Лаврентьевич, нар.ком.Раб.- Кр.Инспекции,4 Бахсыров Андрей Лаврентьевич,нар.ком. торг. и промышленности 5 Слепцов-Ойунский, Платон Алексеевич, председатель рев. Ком. и сов. нар комиссаров, 6 Байкалов, Карл Карлович, командующий вооруженными силами ЯАССР, 7 Донской, Семен Николаевич (1), нар.ком. земледелия, зам.С.Н.К., 8 Аржаков, Степан Максимович, нар.ком.вн.дел, нач. полит.отделения ЯАССР, 9 Бялыницкий-Бирюля, Вячеслав Викентьевич, нар.ком.финансов.

г.Якутск Ойунский

12/VI 1922г.

Саха Автономиятын тэрийсибит, салайсыбыт µтµі дьоммут туґунан кылгастык:

Афанасьев Николай Егорович – 1877 сыллаахха Дьокуускай куоракка тіріібµтэ. А±ата Георгий Авдеевич Архангельскайтан кэлбит бааґынай, Николай Егорович о±о сааґа Амма улууґун Солобуодатыгар ааспыта, В. Г. Короленко чааһынай оскуолатыгар үөрэммитэ. 1923с. Саха АССР үөрэҕирии наркомун солбуйааччыта. Саха омугун үөрэҕириитигэр улахан өҥөлөөх киһи, С. А. Новгородовы кытта сахалыы бастакы сурук-бичик (1917,1921,1923сс.), нууччалыы, сахалыы µірэх кинигэлэрин таґаарбыттара. 1938 репрессия±а тµбэспитэ, эґиилигэр дьыалата сабыллыбыта. Јр сыл Марха о±о дьиэтин уґуйааччытынан µлэлээбитэ. 1991 сыллааха аата норуотугар эргиллибитэ. Саха сиригэр бастакы хаґыаттар, библиотекалар, µірэх кинигэлэрин, саха бастакы интеллигенциятын А.Е.Кулаковскай уонна А.И.Софронов туґунан 1944 сыллаахха суруйбут ахтыылара Саха сирин историятын, культуратын, литературатын кэрэґитэ буолаллар. 1956с. ілбµтэ.

Стефанюк Александр Дмитриевич – 1920 сыллаахтан сэбиэскэй-партийнай µлэґиттэри кытта Дьокуускайга анаммыта. Кылгас кэмІэ САССР СНК бэрэссэдээтэлэ, юстиция наркома. 1930сылтан САССР прокурора.

Киренский Петр Лаврентьевич– 1922 сыллаахха Дьокуускайдаа±ы

норуодунай суукка µлэлээбитэ. Ґлэґит бааґынай инспекциятын наркома. 1922-23сс. Бµтµн Саха сиринээ±и сэбиэттэр съезтэрин кыттыылаа±а.

Бахсыров Андрей Лаврентьевич– 1893 сыллаахха Јлµіхµмэ Кыыллаах

нэґилиэгэр тіріібµтэ. Орто µірэхтээх, партията суох. «Холбос» салайааччытын сэбиэдиссэйэ. 1923 сыллаахтан САССР эргиэнин уонна промышленноґын наркома. 1937с. Иркутскай куоракка µлэлээбитэ. 1938 сыллаахха контрреволюционнай тэрилтэ кыттыыла±а диэн буруйданар. 1941с. лаа±ырга ілбµтэ. 1957с. Иркутскай уобалас прокуратуратын тµмµгµнэн аата тиллэр.

Слепцов Платон Алексеевич – 1893 сыллаахха III Дьохсо±он нэґилиэгэр

тіріібµтэ. Томскай куоракка учуутал институтугар µірэнэ сылдьан сэбиэскэй былааґы олохтооґуІІа кіхтііх кыттыыны ылбыта. «Центросибирь» хамыыґыйатын баґылыгынан ананар. 1921 сылтан Дьокуускайдаа±ы Губревком бэрэссэдээтэлэ. 1922 сылтан Саха АССР НКС (Совнарком) бэрэссэдээтэлэ. 1923-26сс. КСК (ЯЦИК) бэрэссэдээтэлэ, 1928-1929сс. САССР µірэ±ин уонна доруобуйа харыстабылын наркома. 1938-39сс. сымыйа дьыала±а балыллан, Дьокуускай тµµрмэтигэр сырдык тыына быстыбыта. 1955с. буруйа суо±а дакаастанан µтµі аата норуотугар тіннµбµтэ.

Байкалов (Некундэ)Карл Карлович 1886 сыллаахха Рига аттынаа±ы чугас

сиргэ тіріібµтэ. Иркутскай губерния±а кіскі ыытыллыбыта. Гражданскай сэрии кыттыылааҕа. 1922 сылтан Якутскай уобалас сэриилэрин хамандыыра Каландаришвили өлбүтүн кэннэ кини дуоһунаһыгар Байкалов ананар. «Амма операциятын», Нам улууґун Никольскайын иґин кыргыґыылары салайар, пепеляевщина, тунгуустар ірі турууларын хам баттыыр µлэлэри ыытар. Бµтµн Саха сиринээ±и Сэбиэттэр съезтэрин I, IX кыттылыы±а. КСК чилиэнэ. 1937с. троцкизмІа балыллан 10 сыл репрессия±а ыытыллар. 1950 сыллаахха ілбµтэ. 1956 аата тиллэр.

Донской Семен Николаевич I– сир боппуруоґун наркома. 1893 сыллаахха

Ньурба улууґун Малдьахар нэґилиэгэр тіріібµтэ. Урукку Бµлµµ уобалаґыгар учууталлаабыта. 1915с. Ньурба улууґун кулубатынан талыллыбыта. 1921 сыллаахтан Губревком чилиэнэ, повстанецтар ірі турууларын хам баттааґыІІа µлэлэспитэ. П.АОйуунускайы кытта Саха Автономията тэриллиитин туґунан Манифеґы, САССР бастакы Конституциятын, сµрµн государственнай сокуоннары суруйууга µлэлэспитэ. 1922 сыллаахха сири бас билиигэ, оІорууга наркомунан талыллыбыта. Кэлин КСК председателин солбуйааччытынан анаммыта. 1938 с. оло±о суохтук буруйданан хаайыллыбыта, ити сыл Бутырскай тµµрмэ±э тыына быстыбыта. Сырдык аата 1957 с. тиллибитэ.

Аржаков Степан Максимович– 1899 сыллаахха Бµлµµ куоракка тіріібµтэ. 1920 сыллаахтан Саха Автономиятын ылыныыга кіхтііхтµк кыттыбыта. САССР Ис дьыалатын наркома. КСК чилиэнэ. 1937с. САССР СНК председателэ. 1938 сыллаахха дуоґунаґыттан уґуллубута, 1939с. репрессия±а тµбэспитэ. 1942с. ыам ыйын 17 кµнµгэр ытыллыбыта. 1956с. кулун тутар 31 кµнµгэр Ґрдµкµ суут уура±ынан аата тиллибитэ.

Бялыницкий-Бирюля Вячеслав Викентьевич – а±ата Викентий Минскэй губернияттан тірµттээх. Ґп-харчы наркома, публицист, суруйааччы, журналист, географ, Нуучча Географическай обществотын (РГО) чилиэнэ. Булт туґунан µгµс кэпсээннэрдээх.

Постникова А.Н.- «Таатта» тµмэл фондатын сµрµннµµр специалиґа.