СӨ Национальнай архыыба 2021 сыллаахха Саха норуодунай суруйааччыта, Социалистическай Үлэ Геройа, өрөспүүбүлүкэ түмэллэрин тэрийээччи Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон 1904-2008сс. хабар архыыбын икки сыл устата наардаан, сурукка тиһэн, 12 разделтан турар Р-1650 №-дээх тус фуондатын дьон көрүүтүгэр таһаарбыта. Бу үйэ кэриҥин сырдатар докумуоннарыгар Дмитрий Кононович духуобунай аҕатын, ытыктыыр киһитин Иван Васильевич Попов туһунан матырыйаал үгүс. Онтон үс интэриэһинэй докумуоҥҥа тохтуоххайыҥ.
Ытыс саҕа Дмитрий Кононович илиитинэн суруллубут киниискэ 15-ис сирэйигэр Иван Васильевич Попов хаартыскаларыгар кими түһэрбитин испииһэктээбит. Эрдэ дьоҥҥо-сэргэҕэ уос номоҕо оҥостон кэпсэнэ сылдьыбыт дьоммутун бу курдук быһаарбыт:
“Сэрэбиэйдии олорор – Осипов Никанор, дьахтара Львова Матрена – кини бииргэ төрөөбүт быраатын аҕата Львов Николай Федорович (ааттаах отчут “Победа”). Осипов Никанор – Виктор Осипов кини уола,кини кыыһа Татьяна Чербоева (сэттэ оҕолоохтор).
Хотуур сытыылыы турар киһи эмиэ Осипов Никанор.
Осипов Никанор туһунан сибидиэнньэ Тааттатааҕы кыраайы үөрэтэр музей дириэктэрэ М.Г.Слепцов 1918 сыллааҕы I Дьохсоҕон Түөкэй ууһун быыбардааччыларын испииһэгэр 146-ыс киһинэн суруллубут, сааһа 66-та диэн ыйыллыбыт. Аттытыгар быһаарыылаах Виктор аҕата диэн. 1926-27сс. I Дьохсоҕон ыалларын испииһэгэр 162-ис нүөмэринэн Никита Никанорович Осипов дьиэ кэргэнэ суруллар, бу Никанор Осипов уола. Никита Никанорович сурукка киирбэтэх, ол эрэн норуокка биллэр аата Виктор эбит. Ити ахтыллар Татьяна Никитична кэлин уон оҕолонон билигин Чербоевтар, Теряковтар, Осиповтар халыҥ аймах тэнийэн Тааттанан,Дьокуускайынан олороллор. Сыдьааннара кэпсииллэринэн, Виктор таҥара дьиэтигэр куолакал тыаһатааччынан -звонарынан үлэлээбит, нууччалыы холкутук суруйар, кэпсэтэр эбит. Ити испииһэккэ Матрона Алексеевна Львова 38 саастаах диэн ыйыллар.
Күлэ турар дьахтар – Иван Наумович Сенькин (пенсионер) маамата Александра Сенькина.
Иван Наумович Сенькин аҕата Наум Феодосьевич (арыт Федорович диэн суруллар) иккитэ кэргэннэнэ сылдьыбыта биллэр. Ити үөһэ ахтыллыбыт 1926-27сс. испииһэккэ кини дьиэ кэргэнэ 151-нэн суруллубут, дьиэ кэргэн аҕа баһылыга Наум Феодосьевич 54 саастаах, кэргэнэ Ефросиния 25-тээх. Кини бастакы кэргэниттэн Александраттан икки уола Иван 20-лээх, Марк 18-таах. Кыра кыргыттар София, түөртээх, Анисия биирдээх. Онон бу ис киирбэх мөссүөннээх сахалыы мааны таҥастаах ХХ үйэ иннинэ Тааттаҕа олорон ааспыт Александра Васильевна Сенькина буолар. Быыбардааччылар 1918-с сыллаах испииһэктэригэр 38 саастааҕа биллэр
Сүөгэй иирдэ олорор эмээхсин – Лэкээ (Большаков Инн. Петрович) эбэтэ…”.
Иккис сонун докумуонунан 1974с. сэтинньи 6 күнүнээҕи “Иван Васильевич Попов – первый якутский художник-этнограф» телепередача сценарийа буолар. Сылыттан сылыктаатахха худуоһунньук 100 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт. Сценарий худуоһунньук хартыыналарынан, хаартыскаларынан аттарыллан, нуучча тылынан 20 кумааҕыга бэчээттэммит, илиинэн ситэриллибит, барыта 80-тан тахса хаартысканан матырыйаал туһаныллыбыт.
Холобур, 10-с нүөмэрдээх хаартыскаҕа: “Этнографическое название этой фотографии “Якутка сбивает масло”. Здесь “масло” имеет весьма относительное значение, ибо художник, пользуясь фотографией, как искусством, сумел показать весьма милую,добрую старую якутку-чистюлю. Благодаря высоким художественным достоинством, эта фотография еще до революции была выпущена в виде многотиражной почтовой открытки. Внуки и правнуки Большаковых могут гордиться своей пробабушкой, которая благодаря Ивану Васильевичу обошла на почтовых перекладных всю Россию в качестве первой полномочной представительницы якутского народа…”.
Бу хаартыскаҕа Петр Иннокентьевич Большаков-Хохуолап уус кэргэнэ Феодосия Петровнаны Иван Васильевич үйэтиппит эбит.Кини өссө икки хаартыскаҕа баар: балаҕан иннигэр биһиккэ оҕо бигии уонна оҕонньорун кытта балаҕан иннигэр тирии имитэ олороро. Хохуолап уус улууска, нэһилиэккэ аатырбыт уус, отоһут. Историяҕа биллэринэн, Чычымах таҥаратын дьиэтин маастардаан туттаран, Саха сирин архиепискобыттан махталын-хайҕалы ылбыта биллэр. Кинилэр уоллара Иван Васильевич доҕоро Лэкээ уус-Иннокентий Петрович Большаков буолар. Лэкээ уус протоиерей Димитриан Дмитриевич Попов Мария Димитриановна кыыһын Фелицата Александровнаны кэргэн ылан, 4 оҕоломмуттара. Хохуолап уус уонна кини кэргэнэ Феодосия Петровна туһунан бэлиэтээһин үһүс суруйууга эмиэ көстөр: “Старик и старухи из юрты-мозанки Лэкээ аҕата , ийэтэ – Петр Большаков. Старуха (сүөгэй иирдэр) – она же”.
“Фото 12. На этой фотографии мы видим серебряное нагрудное женское украшение, богатую меховую шубу и высокую шапку. Но, однако, мы смотрим не на украшение, а на лицо, на улыбку женщины,на которой надета эта одежда. Какую, богатую естественную улыбку “зафиксировал” у якутки художник. А ведь в старое время северяне слыли за весьма “холодных” как вечная мерзлота, людей, якобы лишенных всяческих эмоций. А тут Иван Васильевич одевает свою бедную соседку Александру Сенькину и демонстрирует на всю Россию улыбку “якутки”. Я думаю, владетельница такой улыбки – не мертвая душа, а живая, интересная личность, и дай бог ее внукам и внучкам здоровья…
Ф-27. К
ожемялка из лошадиного черепа. Здесь заснят земляк Ивана Васильевича, батрак Львов. С него художник написал портрет под названием “Бывший батрак”. Картина в 1926 году экспонировались на художественной выставке в г.Якутске, но потом каким-то образом оказалось потерянной…
Кыраайы үөрэтээччи, СӨ култуураҕа үтүөлээх үлэһитэ, ССРС культураҕа туйгуна, Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо Егор Дмитриевич Андросов “Балысхан баай былыргылаах Ытык Күөл” диэн 1997 сыллаахха суруйбут ахтыытыгар Лэкээ аҕатын туһунан маннык ахтар: “ …Бары бэркэ билэр Лэкээ ууспут айбыт аҕата Петр Иннокентьевич Большаков-Хохуолап диэн киһи хатыламмат сүдү отоһут, сахалыы эмчит уонна дэгиттэр уус киһи быһыытанан аатырбыта-сураҕырбыта…
Улахан Сайылыкка Андриан Слепцов баай улахан уола Сергей Слепцов уонна икки хас урукку көмө үлэһит ыаллара. Таатта үрэх үрдүгэр Лэкээ Уус, кини таһыгар протоиерей кыра уола уруккута подполковник Н.Д.Попов олорбуттара. Урукку госбанк таһыгар Наум Сенькин оҕонньор олороро. Райпо хонтуоратын оннугар Лэкээ аҕата Петр Иннокентьевич Большаков -Хохуолап оҕонньор олорбута… Билиҥҥи олох-дьаһах комбинатын оннугар Виктор Осипов олорбута. Оттон художник И.В.Попов дьиэтин иннигэр Иннокентий Попов аҕабыыт нууччатын дьиэтэ баара.
…Хоту свалка хонноҕор В.Л.Сенькиннээх олорбуттара. Хоту маҕаһыын оннугар Сүөдэрикээн Сенькин оҕолоро, сиэннэрэ олороллор. Эргэ маслопромҥа Миитэрэкээн Большаков диэн Лэкээ инитин балаҕана баара… ”.
Д.К.Сивцев бэлиэтээбит, Е.Д.Андросов ахтыбыт дьоно Большаковтар, Сенькиннэр, Осиповтар, Львовтар, Поповтар, маны таһынан Слепцов-Балапааттар бары ыаллыы түөлбэлээн олорбуттар. Иван Васильевич күннээҕи алтыһар дьонун уобарастарын таба көрөн, саха омук олоҕун-дьаһаҕын, култууратын, историятын сырдатар хаартыскаларыгар үйэтиттэҕэ. Кини доҕотторо, ыаллара режиссер Любовь Борисова “Кэрэни көрбүт” уус-уран киинэтигэр хараҥаҕа тыкпыт күн сардаҥаларын курдук хас биирдии көрөөччүгэ сырдыгы саҕан, өйтөн-сүрэхтэн сүппэт уобарас буолан хааллахтара.
Бэлэмнээтэ Александра Постникова, “Таатта” түмэлин үлэһитэ.
