Саха ойуулуур-дьүһүннүүр искусствотын төрүттээччи, сырдатааччы, этнограф, фотограф, археолог, Саха АССР бастакы норуодунай худуоһунньуга Иван Васильевич Попов төрөөбүт күнэ

Сир түннүгэ Егор Дмитриевич Андросов бэлиэтээһиннэриттэн

       Кыраайы үөрэтээччи, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, сэрии ветерана Егор Дмитриевич Андросов худуоһунньук Иван Васильевич Попов дьиэ кэргэнигэр, айар үлэтигэр, кини эргимтэтигэр аналлаах үгүс ыстатыйалары кинигэлэригэр, хаһыакка балаһалары суруйбута. Таатта сириттэн-уотуттан академик буола үүммүт Э.К.Пекарскай сүбэһитэ протоиерей Дим.Д.Попов туһунан «Саха тылын төрүттэммит балаҕана» (1987с.), «Саха тылдьытын төрүттээбит аҕабыт» (1994с.), худуоһунньук саха норуотугар ойуулуур-дьүһүннүүр искусствоҕа, этнографияҕа кылаатын туһунан «Кини нэһилиэстибэтэ өлбөт-сүппэт аналлаах» (1989с.), кини аймахтарын Н.Д.Попов «Порт Артур герой» (1995с.), Пант.В.Попов «Өлбөөдүйбэт олоҕу олорон ааспыта» (2011с.)о.д.а. ыстатыйаларын анаабыта.

     Поповтар кэрэхсэбиллээх олохторун кэрэһэлиир Е.Д.Андросов сурукка тиспит элбэхтэн аҕыйах чахчыларыгар тохтуоҕуҥ:

• «… Борокуоппай Ондуруоһап улахан кыыһа Дьэбдиэ Дьүлэй ууһугар Дьөгүөрэп Миинэ диэн киһиэхэ эргэ тахсыбыт. Кинилэр бастаан Дьөгүөр, онтон хойутуу Дьэкиим диэн уолаттары төрөппүттэр. Улахан уол улаатан Миинэ уола Дьөгүөрэп диэн сээркээн сэһэнньит, саха былыргытын сэдэх билээччи, олоҥхоһут киһи буолан, кэлин Саха сирин илин эҥэригэр аҥардастыы аатырбыта, соҕотоҕун сураҕырбыта. Кини Э.К.Пекарскайга, кэлин И.В.Поповка, Сэһэн Болоҕо биир олоҥхону, бэрт элбэх сэһэннэри, үһүйээннэри, итэҕэллэрин суруттарбыта…». (Тааттаҕа фольклор сайдыбыт остуоруйатыттан, «Коммунист» хаһыат, 1979с. кулун тутар 15 күнэ, 31 №рэ).

• «…1929-1930сс. Саха народнай художнига И.В.Попов Игидэйгэ , Дэбдиргэҕэ учууталлыы сылдьан, Миинэ уола Дьөгүөссэттэн бэрт элбэҕи саха былыргытын, ол иһигэр саха былыргы халандаарын туһунан суруйан, тыл, литература уонна история институтугар туттарбыта биллэр…». (Аатырбыт олоҥхоһут. «Коммунист», бэс ыйын 16 күнэ 1981с. 71 №рэ). • «…Художник И.В.Попов уонна А.Е.Кулаковскай Дүпсүн улууһугар баар араҥастары чинчийэллэр, уонна олоротон коллекция хомуйаллар… » . (Сыыппаралар, чахчылар. «Коммунист», балаҕан ыйын 28 күнэ 1982с. 115 №рэ).

• «… Бу «Аал луук мас» норуот сэһэнинэн биһиэхэ Дьүлэй ууһугар мындыр өйдөөх Мииккэ Абрамов айан, уран тарбахтаах Омуос Кунаайапка оһох оҥорторбута, омуна суох балтараа ыйа буолла. Ол тухары кумааҕыга, бэчээккэ норуот истиитигэр-билиитигэр Суорун Омоллоонунан бу аан бастакынан сырдатылыннаҕа. Өскөтүн 1927-28сс. биһиги биир дойдулаахпыт Саха АССР народнай художнига И.В.Попов «Аал Луук маһы» эрдэ таба өйдөөн, кэмигэр уруһуйдаан, «Саха осторуйатыгар» киллэртэрэн үйэтиппэтэҕэ буоллар, бу норуот былыргы культуратын, искусствотын биир дьиктэ, кэрэ пааматынньыга, киэҥник биллибэккэ-көстүбэккэ сытан сииктии симэлийиэ, күллүү көтүө эбитэ буолуо…».(Аал Луук мас кистэлэҥнэриттэн. «Коммунист», ыам ыйын 21 күнэ 1983с. 61 №рэ).

• «…Маҥнайгы аан дойду сэриитэ саҕаланыан арыый иннинэ П.Слепцов кэргэттэрин дойдутугар Тааттаҕа көһөрөн, аҕалан, учуутала В.М.Ионов олоро сылдьыбыт балаҕанын Боробулга көһөрөн, онно олохтуур. Бэйэтэ куруук кэлэ-бара сылдьан, сиэдэрэй оҥоһуулаах саха көмүс, мас оҥоһуктарын, кэриэн ымыйалары художник И.В.Попов сүбэтинэн уонна көмөтүнэн мунньуунан дьарыктанар. Олортон үгүс өттүн Якутскайдааҕы краеведческай музейга ыыталыллар… Кини дойдутугар,дьиэтигэр өр сылларга онтон-мантан дьаныһан муспут сыаналаах сэдэх коллекциялара, научнай рукопистара, фольклорнай матырыйааллара ыһыллыбыттара-тоҕуллубуттара. Букатын суох оҥоһуллуон художник И.В.Попов кэмигэр өрөһүйбүтэ. Хас биирдии экспонакка научнай быһаарыыларын суруйталаан баран, Якутскайдааҕы Саха киин краеведческай музейыгар, барыта икки грузовой массыына холобурдаах, экспонаты ыыппыта. Оттон научнай рукопистарын уонна фольклорнай матырыйаалларын ол музей научнай фондугар туттарбыта. П.Слепцов үчүгэйдик уруһуйдуура, онон художник быһыытынан эмиэ биллибитэ…». (Уустук, утарсыылаах олоҕу олорбута. «Коммунист» алтынньы 17 күнэ, 1989с. 124 №рэ). • «…1937с. билиҥҥи сынньалаҥ пааркатын художник И.В.Попов Константиновтыын көмөлөөн аспыттара. Үгүс спортивнай тэриллэри комсомольскай субуотунньук күүһүнэн оҥорторбуттара…». (Андросов Е.Д., Попов Н. Оройуоммут хайдах төрүттэммитэй?. «Коммунист», балаҕан ыйын 27 күнэ).

• «…1914с. Поликарп Иванович Слепцов (Ньоомньоону уола), Ытык Күөл аҕабыыта И.В.Попов дьулуйууларынан олохтоох нэһилиэнньэттэн сиэртибэ харчы мунньан, Ытык Күөлгэ саҥа түөрт сылга үөрэтэр Сытскай гражданскай оскуола аһыллыбыта (билигин сберкасса дьиэтэ). Учууталларынан, дьахтар гимназиятын бүтэрбит Анна Степановна Свинобоева, Инн.В.Попов аҕабыыт уонна кини быраата Николай Васильевич Попов ананан үлэлээбиттэрэ. Онтон оскуола попечителинэн П.И.Слепцов ылынан үлэлээбитэ…». (Үйэ кирбиитигэр. «Коммунист», алтынньы 2 күнэ 1990с., 117 №рэ).

• «… Кулаковскай ханна да сырыттаҕына аҕыс уон аҕыс атастаах,тоҕус уон тоҕус доҕордоох буолара, оччотооҕу биллэр саха үөрэхтээхтэрин үксүлэрин кытары билсэрэ, суруйсара. Холобур, Тааттаттан икки Сүөдэр Сивцевтэри, Максим Кириллины, Р.Ф.Кулаковскайы (Сиэллээхтэр), Прокопий Охотины (Сэккээччи), Василий Аммосовы (Тыараһа), Ив. Ник., Петр.Вон.Слепцовтары (l Дьохсоҕон), Ив. Ник., Мих. Ник., Ром. Ив., Петр Ив., Евд. Конст. Оросиннары Слепцовтары (l Игидэй), А.И.Софроновы, худуоһунньук И.В.Поповы, Арс.Аф., Арс.Арс.Петровтары, Симон Вас., Ник.Сим.Слепцовтары (Уолба),Мих.Петр., Вас.Петр.Слепцовтары (Баайаҕа), А.Ф.Бояровы, Ан.Кон.Андреевы, Ив.Ник. Винокуровы о.д.а. кытта чугастык билсэрэ…». (Олоҕун сорох кэрчиктэрэ». «Коммунист», алтынньы 2 күнэ 1990с., 117 №рэ. «Коммунист», алтынньы 2 күнэ 1990с., 117 №рэ).

• «… Саха сирин бастакы народнай художнига И.В.Попов Таатта сахаларын олус баай, сиэдэрэй, мас, туос, көмүс оҥоһуктарын, былыргы таҥастарын-саптарын өссө революция быдан иннинэ арҕаа, илин Европаларга тиийэ пропагандалаабыт Саха сириттэн соҕотох киһи буолар…». (Балысхан баай былыргылаах Ытык Күөл. «Таатта», олунньу 25 күнэ, 23 №-рэ).

• «…Ытык Күөлгэ төрөөбүт норуот эмчитин Василий Лукич Сенькини Саха сиригэр билбэт киһи бука суоҕа буолуо. Оттон кини эбэтин Александра Петровна Сенькинаны истэр-билэр дьон соччо элбэҕэ суох буолуохтаахтар. Александра Петровна бэйэтин кэмигэр чугаһынан да, ырааҕынан да соччо суох саха былыргытын, фольклорун, олоҕун адьас сэдэх билээччи быһыытынан аатырбыта-сураҕырбыта. Кини онноҕор саха эмтээх отторун 40-тан тахса тус-туспа көрүҥҥэ араартаан билэрэ. Киниттэн художник И.В.Попов элбэҕи суруйан хаалларбыта биллэр, ордук эмтээх оттор тустарынан…». (Балысхан баай былыргылаах Ытык Күөл. «Таатта», олунньу 25 күнэ, 23 №-рэ).

• «… 1920с. сайын Мария Марковна Измайлова диэн Дьокуускайдааҕы краеведческай музей директора Тааттаҕа тахсан, художник И.В.Попов көмөтүнэн олус кэрэ киэргэллээх былыргы саха дьахтарын таҥаһын уонна мастан кыһан оҥоһуллубут олус сиэдэрэй оҥоһуктары хомуйан барбыт уонна: «Бу саха дьахтарын түҥ былыргы баай киэргэллээх олус сэдэх таҥаһа-саба Тааттаҕа эрэ ордон сытар эбит»,- диэн эппит. (Хаһан? Ханна? Ким? Туох? «Таатта», атырдьах ыйын 31 күнэ, 2002с. 104 №-рэ).

• «…1930с. Таатта оройуона Ытык Күөлгэ кииннэммитинэн сибээстээн, начальнай оскуола дьиэтигэр оройуон салалтата хонтуораламмыта. Онон оскуола Боробулга Петр Вонифатьевич Слепцов дьиэтигэр көһөн тиийэн, И.В.Попов учууталлаан, бэрт аҕыйах оҕону үөрэппитэ. Онтон олуйтаран гражданскай сэрии геройа Г.В.Егоров көҕүлээһининэн уонна көмөтүнэн оройуон салалтата суһаллык саҥа обургу оскуоланы туттаран, 1934с. үлэҕэ киллэрбитэ. Оскуоланы Лэкээ Большаков маастардаан туттарбыта. Директорынан Игнатий Иннокентьевич Голиков, учууталларынан И.В.Попов, П.Д.Попов, П.П.Неустроев ананан үлэлээбиттэрэ…». (Учуутал үлэлээбит сылларыттан. «Таатта», балаҕан ыйын 5,10 күннэрэ, 2002с. 106,108 №-рэ).

• «…Таатта улуу олоҥхоһуттар үөскээбит уонна улуу уустар даҕаны эмиэ уутуйан олорон ааспыт дойдулара буолар. Дэлэҕэ даҕаны сорох эрдэтээҕи уустар үрүҥ көмүстэн оҥоһуктара Дрезден, Гамбург курдук Европа, Сантк-Петербург уо.д.а. Россия сорох кырдьаҕас куораттарын музейдарын киэргэтиэ дуо. Ол курдук, Саха бастакы народнай худуоһунньуга И.В.Попов барахсан, өссө революция быдан инниттэн, улууһун уустара оҥорон хаалларбыт сэдэх көмүс, муос оҥоһуктарын мунньан, Санкт-Петербурга үөрэнэ сылдьан, илдьэ баран, Арҕаа Европа музейдарыгар тиийэ тарҕаппыт сүдү улахан өҥөлөөх киһинэн буолар…».( Уран уустар. Олоххо тардыһыы күүһэ. Дьокуускай: Бичик, 2003.-133с.).

• «…ХlХ – ХХ үйэлэр кирбиилэригэр Амма солобуодатыгар төрөөбүт «каракозовец» Н.В.Васильев уола Виктор Николаевич Васильев уонна Ленинград куорат олохтооҕо, финн аҥардаах нуучча киһитэ, учуонай Иван Петрович Сойкконен 1926-27сс. Тааттаҕа кэлэннэр, художник И.В.Поповтаахха биир ыйтан ордук кэм устатыгар дьиэлэнэн олороннор, хастыы да олоҥхону, ырыаны-тойугу устан, суруйан барбыттара. Хомойуох иһин, И.П.Сойкконены 1930с. «финн үспүйүөнэҕин» диэн буруйдаан, ытан өлөрбүттэрэ, туох баар рукопистарын, ол иһигэр хас да саха олоҥхотун текстэрин уокка умаппыттара.. эбиитин Сойкконен «дьыалатыгар» И.В.Поповы элбэхтэ эрийэ, доппуруостуу сылдьан бараннар босхолообуттара… ». (Уруйдуоҕуҥ улуу олоҥхобутун! «Таатта», муус устар 26 күнэ, 2006с. 52 №-рэ).

• «… Кыайыгый аҕатын ууһугар аатырбыт биллиилээх баай дьон олорон ааспыттара. Холобур, Вонифатий Иванович Слепцов, түҥ былыр аатырар Отох Баай – Киэҥ Эбэҕэ, Лээһэҥкэ Миитэрэй Николаев. Кини уолаттара Егор Дмитриевич – I, II. Ол курдук, Кыайыгый аҕатын ууһугар улахан удаҕаттар да, ойууттар да олорон ааспыттара. Олортон сорохторун ааттарын ааттаталыыр буолахха, Киэҥ Эбэҕэ Нээдэл ойоҕо Настааччыйа диэн худуоһунньук И.В.Попову ойууттары, удаҕаттары хостуубун диэн улаханнык ыалдьыбытын үтүөрдүбүт удаҕан…». (Андросов Е.Д., Кузьмина Е.Ф. Таатта – ытык бэлиэ сирдэрэ. Дьокуускай: 2007.-94с.0.

• «…Биһиги улуу убайбыт Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон өссө Чөркөөх музейын туттарыан арыый иннинэ Ленинград куоракка анаан-минээн «Антропология уонна этнография» музейын иһинэн үлэлиир «Хотугу норуоттар музейдара» диэҥҥэ, бэрт улахан көҥүллэтиитинэн киирэн, көрө сылдьан, хаһан эрэ революция иннинэ, ити куоракка Маковскай художник чааһынай оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан, анал үлэҕинэн биһиги биир дойдулаахпыт ытыктабыллаах И.В.Попов художник сүгэн-көтөҕөн илдьэн туттарбыт саха моҕол ураһата, олус кэрэ сиэдэрэй оҥоһуулаах хаппахчы туос сабыылара олус кичэллээхтик уурулла сыталларын көрөн, наһаа ымсыырбыт да, сөхпүт да сурахтааҕа…». (Өбүгэлэрбит иһиттэрэ. «Таатта», балаҕан ыйын 9 күнэ, 2007с. 117 №-рэ).

• «… Вацлав Леопольдович уруһуйдатарыгар, уруһуйдуурунан саҥардыы дьарыктанан эрэр Иван Васильевич Попову, оттон хаартыскаҕа түһэртэрэригэр, Баайаҕа таҥара дьиэтин аҕабытын, аатырар фотограф Иннокентий Гаврильевич Неустроевы көрдөһөн оҥортороро үһү диэн кэпсииллэрэ…». (Поляктар албан ааттаах уолаттара. «Таатта», ахсынньы 26 күнэ, 2008с. 153-154 №-рэ).

• «…«Виды и разнообразия якутских коновязей» уонна акварель кыраасканан өҥнөөх гына уруһуйдаммыт 300-тэн тахса Саха сирин отторун, сибэккилэрин уруһуйдаабыт хас да альбома сүҥкэннээхэй үлэтэ эмиэ суола-ииһэ суох сүппүтүнэн ааҕыллар… ». (Өлбөөдүйбэт олоҕу олорон ааспыта. «Таатта», кулун тутар 18 күнэ, 2011с. 31-32 №-рэ).

• «…Үһүс киһинэн Дыгыйык удаҕаны ыҥыртаран ылан, Таатта улууһун управатыгар, балаҕан салҕааһыннаах дьиэҕэ киллэрэннэр: «Дьэ, эдьиийбит, аны эн, баҕар, тугу эмэ көрдөрөрүҥ буолаарай?» — дэспиттэр. Онуоха Дыгыйык: «Мин кураанахха эрэйдэнээччим суох, онон миэхэ ыалдьар киһитэ хайаан да булан аҕалыҥ уонна бу эһигиттэн биирдэскитин туттарбын сөбүлүүр буоллаххытына»,- диэбит. Сонно тута ити икки көрдөһүүтүн толорбуттар. Биир буккуллан ыалдьар дьахтары булан биэрбиттэр уонна: «Бу төрдүөммүтүттэн хайабытын талбыккын тутун», — диэбиттэр. Дыгыйык кыырыан иннинэ: «Бу дьиэҕэ олорооччулар ортолоругар биир уоттаах харахтаах нуучча баар эбит, ону таһаарыҥ», — диэн этэр. Тэҥнэһиэ дуо, Иван Васильевич Дыгыйыктан кэлэн: «Эдьиий, мин сахалары кытта эһэм, эбэм саҕаттан булкуһан үөскээммин адьас сахалыы өйдөөх-санаалаах уонна дууһалаах киһибин. Онон миигин, баһаалыста, мантан үүрүмэ», — диэбитин ылыммыт. (Андросов Е.Д., Кузьмина Е.Ф. Таатта ытык-бэлиэ сирдэрэ. Дьокуускай: Бичик, 2012.-32-33с.».

• «…Киэҥ Эбэ соҕуруу өттүгэр кэрэх оҥорторбута өрөбөлүүссүйэ инниэ баарын худуоһунньук И.В.Попов уруһуйдаабыта…». (Андросов Е.Д., Кузьмина Е.Ф. Таатта ытык-бэлиэ сирдэрэ. Дьокуускай: Бичик, 2012.-91с.». • «…Хадаайы үрдүгэр Попов Порфирий Семенович диэн эмиэ көмүс, тимир ууһа киһи олорор сылдьыбыта. Ыаҕайалаах уус уонна бу Попов П.С. оҥоһуктарын худуоһунньук И.В.Попов атыылаһан ылан Гамбург,Дрезден, Санкт-Петербург куораттан музейдарыгар тиийэ ыыталаабыта…». (Андросов Е.Д., Кузьмина Е.Ф. Таатта ытык-бэлиэ сирдэрэ. Дьокуускай: Бичик, 2012.-32-95с.».

• «… И.В.Попов адьас эдэр сылдьан, саҥардыы ситэн иһэн политссыылынайдары кытта сэлэһэр эбит, кыра оҕо сылдьан Улахан Сайылыкка турбут Быыпсай Уйбаан ураһаларын көрбүтүн, Талах Бүтэйгэ турбут Ньоомньоон ураһаларын «Саха туос ураһалара» диэн уруһуйдаабыта үһү… (Андросов Е.Д., Кузьмина Е.Ф. Таатта ытык-бэлиэ сирдэрэ. Дьокуускай: Бичик, 2012.-109с.».

• «…Кылачыыс уус өлбүтүн кэннэ, хойут ХХ үйэ бастакы сылларыгар И.В.Попов Санкт-Петербурга профессор Маковскай оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан харчыга кыһаллан «Саха ойууна» диэн хартыынатын оҥорон баран, баһаарга атыылаары сырыттаҕына Германияттан сылдьар Александер диэн улахан баай, коммерсант немец биэс мөһөөх солкуобайы туттараат, хартыынатын күүһүнэн кэриэтэ атыылаһан, хантан сылдьарын ыйыппыт. Саха сириттэн сылдьарын истэн, онно улахан учуонайдара баран үөрэтэрин, ол иһин кини Саха сирин туһунан истэрин туһунан кэпсээбит уонна эппит: «Хантараах түһэрсэн сибээстэһиэх, археологическай хаһыылары оҥоруо, чинчийиэ этибит, онно көмөлөс. Үөрэххин бүтэрэн бараргар этээр, хантарааҕын 40% тута биэрэбит. Онон бастыҥтан бастыҥ, сэдэх оҥоһуктары ыыппытынан бар». Ити кэпсэтии 1904 сыллаахха буолбут эбит, инньэ гынан 20000 марка суммалаах хантараах түһэрсибиттэр. Ол ылбыт немецкэй маркаларын И.В.Попов нуучча харчытыгар мэнэйдэспит. Дойдутугар кэлэн археолог буолан хостоон, араас этнографическай матырыйааллары булаттаан ыыппыта биллэр. Аан бастаан нэһилиэктэринэн сылдьан бары уустар оҥоһуктарын хомуйан, тэҥнээн көрөн, Кылачыыс Өлөксөөндүр оҥоһуктара ордугун иһин талан ылаттаабыт уонна ыарахан сыанаҕа, 30-40-нуу солкуобай сыанаҕа тиийэ атыылаһан ылан аадырыһыгар ыыталаабытын, чопчу туһааннаах сиригэр тириэрдэн иһэллэр эбит. Итинник 1914 сыллаахха диэри дьарыгырар. Инньэ гынан билигин Германияҕа тиийбит дьон Гамбург,Дрезден музейдарыгар дьахтар бууктаах сонугар тиийэ, үрүҥ көмүс оҥоһук эгэлгэтин, саха быһаҕын, илин-кэлин кэбиһэрдэри, өттүк симэхтэри, солуоҥкалары, холбукалары, харыйа ытарҕалары о.д.а. оҥоһуктары көрөллөр. Онон Кылачыыс Өлөксөөндүр үлэлэрэ билигин саха киэн туттуута буолан, үйэтитиллэн сыталлар. Сорох оҥоһуктара, баай дьахтар кыабакатын симэҕэ тиийэ, Санкт-Петербург Хотугу народнастар искусстволарын уонна история, этнография, антропология музейдарыгар ыыталаабыт элбэх оҥоһуктара баар. Онон улуу биир дойдулаахпыт Тааттаҕа төрөөн-үөскээн, саха биир киэн туттар киһитэ итинник үлэлээн-хамсаан ааспыта…». (Андросов Е.Д., Кузьмина Е.Ф. Таатта ытык-бэлиэ сирдэрэ. Дьокуускай: Бичик, 2012.-159-160с.».

Бэлэмнээтэ Александра Постникова

Ваня Попов аҕатынаан