Олоҥхоһут, саха фольклорун, этнографиятын чинчийээччи, ырыаһыт, Мария Николаевна Андросова-Ионова алтынньы 14 күнүгэр төрөөбүтэ 160 сааһа. Мария Николаевна кэргэнинээн Арассыыйаҕа биллэр этнографтыын, фольклористыын Всеволод Михайлович Ионовтыын тыл,история, этнография наукатыгар дириҥ хорутуулаах чинчийиилэрин хаалларбыттара.
Эдуард Карлович Пекарскай түүр омук тыллаах омуктарга суох баай тыллаах “Саха тылын тылдьытын” 45 сыл устата хомуйан, чинчийэн таһаарбыта. Кини Дьиэрэҥнээххэ көскө олорор кэмигэр Оруоһуттар, Ытык Күөлтэн протоиерей Димитриан Дмитриевич Попов, Чэкчэл сиригэр олохсуйбут кэргэннии Ионовтар көмөлөспүттэрэ биллэр. Э.К.Пекарскай кэлин соҕуруу көспүтүн да кэннэ доҕорунуун Всеволод Михайловичтыын, сахалыы-нууччалыы суруксуттуу үөрэммит уус тыллаах, олоҥхоһут Мария Николаевналыын суругунан билсэ олорбута.
1907-1911 сылларга Э.К.Пекарскай “Образцы народной литературы якутов” хомуурунньугар 33 саастаах М.Н.Андросова-Ионова «Күл-күл Бөҕө оҕонньор Силирикээн эмээхсин икки»[1], «Үүт аас бэйэлээх Үрүҥ айыы тойон ыччаттара», «Орто дойдуну тупсарарга түспүт хара тыа иччитэ Баай Барыылаах»[2] диэн олоҥхолорун бэчээттэппитэ. Маны сэргэ, Мария Николаевна «Дьыл кэлиитин ырыата», «Аан дойду айыллыбыт ырыата», «Таатта ырыата», «Балыксыттар», «Алгыс баһа арыылаах», «Барыҥныыр эрэ», «Өймөкөөн ырыата», «Чабырҕахтар»[3] уус-уран айымньыларын тыл үөрэхтээҕэ, профессор Е.И.Коркина 1998 сыллаахха хомуурунньугар киллэрбитэ.
Всеволод Михайлович Саха сиригэр ыытыллыбыт 1894-1896сс. Сибиряковскай, 1903с. Нелькан-Аян экспедицияларыгар кыттыбыта. 1914с. Нуучча географическай уопсастыбатын кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 1896с. «К вопросу о скотоводстве у якутов Якутского округа»[4], «Поездка к майским тунгусам»[5], «Орел по воззрениям якутов»[6], «Обзор литературы по верованиям якутов»[7], «Медведь по воззрениям якутов»[8], «Дух-хозяин леса у якутов»[9], «К вопросу об изучении дохристианских верований у якутов»[10] этнографияҕа чинчийиилэрэ ССРС Наукаларын Академиятыгар Петербурга үлэлиир кэмигэр утуу-субуу бэчээттэммиттэрэ.
1922 сыллаахха Мария Николаевна кэргэнэ Всеволод Михайлович олохтон туораабытын кэннэ Киевтан Петербурга төннөн кэлэр. Кэргэнинээн В.М.Ионовтыын алтыспыт доҕордоро Э.К.Пекарскай үлэлиир ССРС Наукаларын Академиятын антропология уонна этнография музейыгар (Кунсткамера) үлэҕэ киирэр.
Ити сыл Мария Николаевна Саха сиригэр нууччалар кэлиэхтэриттэн тыйыс айылҕалаах сиргэ олохтоохтор оҕуруот аһын олордууларын үөрүйэҕэр олоҕуран, Москваҕа «Оҕуруот аһын үүннэриитэ» үлэтэ күн сирин көрбүтэ. Санкт-Петербургтааҕы Наукалар Академиятын архыыбын “Комиссия по изучению ЯАССР” пуондатыгар хамыыһыйа чилиэнэ М.Н.Андросова-Ионова дьыалалара хараллаллар. Мария Николаевнаны саха тылын тылбаасчытын быһыытынан 1925с. Наукалар Академиятын Саха АССӨ үөрэтэр хамыыһыйатын Бүлүүтээҕи этэрээтигэр киллэрэн, Ньурба уонна Бүлүү оройуоннарынан «Киһи» экспедицияҕа анаабыттара. Уһун сындалҕаннаах айантан быыс булан, Мария Николаевна ытыктыыр дьонугар кэргэннии Пекарскайдары кытта суруйсара.
«…Только по приезду в Вилюйск я освободилась от хозяйственных работ и потому имею возможность свободный досуг и написать Вам. Что же Вам сказать о моем настроении и впечатлениях, полученных от своей родины. Я, конечно же, прежде всего не нашла прежднего Якутск и совершенно то что я увидела и встретила превзошли все мои ожидания. Начиная со зданий и кончая людьми, совершенно для меня новьем, неизвестными и молодыми, все изменилось. Изменились и не многие, которых я знал раньше. Не изменился один бедный Николай Егорович. Теперь, когда буду свободнее, начну писать сама по якутски, это же письмо в качестве предисловия попросила написать Василия Васильевича, который пользуясь этим шлет Вам свой сердечный привет. Олечка, как Вы вероятно уже знаете, осталась в Якутске. Сама здорова и пока чувствую хорошо. Передайте мой привет Сергею Федоровичу и все остальным мои знакомым.
М.Ионова»[11].
Нуучча географическай уопсастыбата 1925с. Мария Николаевна наукаҕа кылаатын иһин кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадалаабыта. Мария Николаевна кэргэниттэн хаалбыи саха итэҕэлигэр, фольклоругар бэчээттэммэтэх үлэлэрин таһааттарыыгар үлэлэспитэ. И.И.Майнов Наукалар Академияларын Саха сирин үөрэтэр, чинчийэр хамыыһыйатыгар 1928 сыл муус устар 9 күнүнээҕи суругар Мария Николаевна үлэтин-хамнаһын туһунан суруйар:
«На запрос за №2052 относительно работы М.Н.Ионовой могу сообщить, что Мария Николаевна в настоящее время разрабатывает те материалы, которые были собраны ею под руководством ее покойного мужа В.М.Ионова за время ее пребывания в якутских улусах, по трем вопросам:
- О происхождении якутских шаманов (по Якутск.о.) и о посвящении нового лица в число признанных шаманов (Параллель в этой теме имеется у нас по отношению Вилюйскому округу в рукописи А.А.Попова).
- По заданию Э.К.Пекарского, предложившего Ионовой в образец работу И.И.Зарубина о рождении ребенка, о запретах для женщин в период беременности, о родильных заболеваниях женщин и об уходе за младенцем (Параллель и отчасти корректив к наблюдениям Сойкконена).
- Разрабатываются записи о том различии, какое делается якутами между помешанными и истеричными (ирбит и мэнэрик); параллель и корректив к наблюдениям д-ра Шрейбера»[12].
1925-1931сс. Мария Николаевна Э.К.Пекарскайдыын, И.И.Майновтыын суруйсууларыттан Мария Николаевна итэҕэлгэ сыһыаннаах «Предопределение, назначение и судьба» үлэтин оччотооҕуга Саха сириттэн төрүттээх устудьуон А.А.Попов сахалыыттан-нууччалыы тылбаастаабыта бэчээккэ тахсыбатах. Маны сэргэ, Мария Николаевна өр сыллаах көрдөөһүнүн түмүгэр, В.М.Ионовтыын бэлэмнээбит “Материалы по верованию якутов” матырыйааллара Азиатскай музей пуондатыгар хараллаллара чуолкайдаммыт.
1936с. «Советский фольклор» сурунаалга М.Н.Андросова-Ионова хомуйбут былыргы 134 таабырыннара М.И.Пуговкина сахалыы-нууччалыы тылбааһынан тахсыбыта.
Саха Национальнай архыыбыгар М.Н.Андросова-Ионова ынах-сылгы иитиитигэр, саха дьахтарын уонна Айыыһыты таттарыы сиэрин-туомун, билгэ туһунан ыстатыйалара бааллар. Чинчийээччи Г.У.Эргис 1930-ус сылларга Мария Николаевнаттан чабырҕахтарын, оҕо сааһын туһунан «Воспоминание из детства» ахтыы суруттаран ылбыта. Төрөөбүт дойдутуттан ыраах олорон Мария Николаевна күөсчүт Мах Дьаакыбы, кини кэргэнин, оччут Лоһойук Өндөрөйү, Чалыын кырдьаҕаһы кытта алтыһыыларын, кинилэр уот, сир иччилэригэр сиэрдээх сыһыаннарын, саха былыргы мааны иһитин-хомуоһун туһунан суруйан хаалларбыта.
Уларыйбат уйгу быйаҥ олохсуйбут,
Кэлчэрийбэт кэскил тэриллибит,
Туораабат дьоллоох олох туругурбут – бу
Танылҕаннаах Тааттакайдаан эбэкэйбит
Таалалаан үөскэхтээбит
Маарыйа Ньукулаайабына Ионоба саха дьахтарыттан бастакынан
саха уус-уран литературатыгар, култууратыгар, наукатыгар кэргэнинээн Всеволод Михайловичтыын тугунан да кэмнэммэт баай матырыйаалы суруйан хаалларбыттара. Мария Николаевна үөрэххэ, сырдыкка талаһыыта, биир киһи санныгар сүктэриллибит олох охсууларын хорсуннук туораан, наука туһугар бэриниилээхтик олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэлээбитэ.
Александра Постникова, «Таатта» түмэлин пуондаҕа үлэһитэ.
[1] Образцы народной литературы якутов, собранные Э. К. Пекарским. — СПб, 1909.
[2] Образцы народной литературы якутов, собранные Э. К. Пекарским. — СПб, 1911.
[3] Олоҥхолор, ырыалар,этнографическай бэлиэтээһиннэр,ыстатыйалар. Якутск: Кудук, 1998.-373с.
[4] Памятная книжка Якутской области на 1896 г. Вып. 1. Якутск, 1896. С. 1–60)
[5] Известия Общества антропологии и этнографии при Казанском университете. 1904. Т. 20, вып. 4–5. С. 159–174
[6] Сборник Музея антропологии и этнографии. 1913. Т. 1, вып. 16. С. 1–28
[7] Живая старина. 1914. Вып. 3–4. С. 317–372
[8] Живая старина. 1915. Вып. 1–2. Прил. 3. С. 51–58
[9] (Сборник Музея антропологии и этнографии. 1916. Т. 4, вып. 1. С. 1–43
[10] Сборник Музея антропологии и этнографии. 1918. Т. 5, вып. 1. С. 155–164).
[11] Архив СПб АРАН Фонд 202 Опись 2 Д.185.
[12] СПбФ АРАН. Ф. 47. Оп. 1. Д. 97